Europa kan de weg wijzen met ‘verantwoord kapitalisme’

Europa oogt kwetsbaar in de wereldwijde geopolitieke machtsstrijd tussen de Verenigde Staten en China. Maar op basis van zijn Rijnlandse tradities kan Europa een perspectief bieden in de huidige onzekere tijden van ingrijpende transities. Jan Peter Balkenende, Associate Partner van Hague, schreef met filosoof Govert Buijs het boek Capitalism Reconnected. In een tweedelige podcast praten ze over het nieuwe narratief waarmee Europa een verbindende rol in de wereld kan spelen.

Als de wereld gezamenlijke doelen wil bereiken, bijvoorbeeld op het gebied van klimaat, dan zullen landen moeten samenwerken. Geen land kan immers in zijn eentje het klimaatvraagstuk oplossen. China zweert bij zijn staatskapitalisme, terwijl de VS stug vasthouden aan het aandeelhouderskapitalisme. Europa kan met zijn stakeholderkapitalisme een eigen rol pakken, vertellen Buijs en Balkenende. Die rol is niet om met de VS en China te concurreren om geopolitieke macht, maar een constructieve rol om in samenwerking mondiale problemen aan te pakken.

“Als je wil innoveren, heb je elkaar nodig”, zegt Balkenende. Dat geldt niet alleen voor landen, alle actoren uit het traditionele Europese Rijnlandse model moeten de handen ineen slaan: overheden, bedrijven, universiteiten, vakbonden, et cetera. Buijs en Balkenende verwijzen naar de succesvolle praktijk van de ‘triple helix’: samenwerkingsverbanden tussen overheden, bedrijven en kennisinstellingen.

Het gevaar van de Angelsaksische aanpak is volgens de auteurs de korte termijn oriëntatie ervan. Door de focus op winst worden schadelijke effecten op het gebied van milieu, klimaat en ongelijkheid veronachtzaamd. “We moeten nadenken wat we op lange termijn willen bereiken en wat we daar op de korte termijn voor moeten doen”, zeggen ze. Die langetermijndoelen gaan niet meer alleen over economische groei van landen en stijgende winsten van bedrijven. Ook een leefbare wereld en schone lucht dragen volgens de auteurs bij aan welvaart en welzijn.

Een van de problemen, zo constateren Balkenende en Buijs, is dat die ‘brede welvaart’ niet goed te vangen is in cijfers. “We meten alleen het bruto binnenlands product, dat cijfer is dominant, terwijl we het ook over andere criteria moeten hebben als we het over duurzaamheid hebben.” Europa loopt voorop met de introductie van bijvoorbeeld de Corporate Social Responsibility Directive (CSRD). Dat zijn belangrijke initiatieven, zeggen ze: “Mensen voelen de noodzaak wel om te veranderen, maar in de dagelijkse praktijk gaat het nog steeds vooral over de financiële kant van de zaak.”

En daar zit de crux. Als niet de omvang van de economie of de hoogte van bedrijfswinsten de maatstaf is, maar de kwaliteit van leven van mensen, dan zijn andere meetmethoden nodig. De CSRD is nog maar het begin. Het vergt een andere mindset. Balkenende: “Dat is wat we met ons boek proberen te doen. Een andere mindset creëren.” Dat is makkelijker gezegd dan gedaan, realiseren de auteurs zich. Een bedrijf moet financieel gezond blijven en tegelijkertijd verduurzamen. Bedrijven die alleen sturen op de winst op korte termijn, hebben het weliswaar makkelijker, meent Buijs, maar komen op de langere termijn in de problemen omdat ze niet toekomstbestendig zijn.

In een rivaliserende en polariserende wereld is de Europese voortrekkersrol op het gebied van duurzaamheid niet evident. China en India leggen steeds meer gewicht in de schaal, zowel economisch als politiek. Ook het ‘mondiale zuiden’ roert zich. “We moeten niet weglopen voor anti-westerse sentimenten en onze verantwoordelijkheid voor het kolonialisme onder ogen zien”, zegt Balkenende. “Maar we hebben elkaar nodig.”

Na de Tweede Wereldoorlog was het mantra ‘nooit meer oorlog’ en werd de wederopbouw van Europa volbracht. Na de val van de muur werd de Europese integratie een stap verder gebracht met de voltooiing van de interne markt. “We hebben een nieuw narratief nodig, we moeten hoop creëren. We kunnen klimaatverandering niet alleen aanpakken. “Europa moet de wil kweken om samen te werken.”

Als Europa zijn visie uitdraagt, kan het bondgenoten als Canada, Australië, Zuid-Korea en Japan aan zijn zijde krijgen. “Wij geloven in de kracht van ideeën”, zegt Balkenende. Maar die visie en krachtige Europese ideeën moeten wel tot de verbeelding spreken. Europa heeft daarom een nieuw verhaal voor de toekomst nodig. Een narratief dat mensen, bedrijven en universiteiten overtuigt.