Komkommernieuwtjes in de krant, dat was nog lachen. Minder lollig, maar goed te overzien, waren boosaardige geruchten van een verongelijkte werknemer. In de huidige mediacratie is onderscheid tussen waar en onwaar bijzonder lastig. Niet alleen is oprecht streven naar eerlijke communicatie geen universele waarde (meer), hele en halve criminelen zijn leugens gaan exploiteren. En dus is de bescherming daartegen ook weer handel.
Internet is het nieuwe land van de onbegrensde mogelijkheden, ook op het gebied van de misleiding. Zo is er prachtige nieuwe software om beelden en geluiden te manipuleren. Je kunt bijvoorbeeld heel eenvoudig een politicus in de mond leggen dat de klimaatverandering een complottheorie is. Soms klopt dat, maar het kan net zo goed verzonnen zijn; je weet dat pas na een tijdje.
Mensenvlees
Op 11 mei dit jaar belde iemand het Indiase restaurant Karri Twist in Londen met de vraag hoe ze het in hun hoofd haalden mensenvlees te serveren. Het antwoord deed er niet toe: binnen enkele dagen hadden honderden mensen dezelfde vraag gesteld. Naspeuring leverde op dat de website Channel23news.com dit volkomen verzonnen verhaal had gepubliceerd. Razendsnel verspreidde het ‘nieuws’ zich via Facebook, Twitter en Whatsapp. Publiek bleef weg. Karri Twist, ‘sinds 1957’, stond in een paar weken aan de rand van de afgrond.
Channel23news.com is lang niet uniek. Het op dit gebied actieve BuzzFeed News ontdekte dat twee netwerken minstens dertig vergelijkbare websites voor nepnieuws exploiteren. In een jaar tijd hebben die meer dan drieduizend onzinbericht in zes verschillende talen gepubliceerd.
Oorlog met Rusland
Wat doen we tegen nepnieuws tegenwoordig? Factchecken! Feitencontroleurs schieten als paddenstoelen uit de grond. Dat is mooi, totdat ook dit een mom blijkt. Alweer BuzzFeed News achterhaalde dat een groep factcheckende ‘experts’ op het gebied van de Russische inmenging met de Amerikaanse presidentsverkiezing een in Rusland wonende Amerikaan is. Clint Ehrlich, die pas toegaf dat hij die groep experts was toen dat werd onthuld, verspreidde tijdens de verkiezingen nog het bericht dat Hillary Clinton serieuze plannen had Rusland de oorlog te verklaren.
Leugens als verdienmodel
Nepnieuws levert geld op*. Nieuwssites publiceren onzinnige relberichten omdat ze tot heel veel clicks leiden. Handige jongens en meisjes verzinnen kletskoek, zetten dat op een website, en verkopen er advertenties op. Misleidende en onware berichten zorgen voor snelgroeiende schadeposten. Afpersing was nog nooit zo makkelijk.
En dus is de bescherming tegen leugens ook een verdienmodel. Facebook en Google investeren flink in manieren om nepnieuws te ontdekken. Het monitoren van nieuws over onderwerpen of organisaties, zowel in print als online, is een dienst die de wat grotere bedrijven al vaak inkopen. Voor communicatiebureaus komt er een veelzijdig specialisme dat ze kunnen aanbieden bij: het bestrijden van leugens.
* Voetnoot
De organisatie TrendMicro heeft recent een goed gedocumenteerd rapport uitgebracht (The Fake News Machine) over het manipuleren van publiek door misbruik van het internet. Daarin wordt gedetailleerd beschreven hoe Chinese, Russische, Arabische en Engelstalige ‘marktplaatsen’ te werk gaan bij het online creëren en verspreiden van misleidende informatie. Je kunt er likes kopen voor een stelling, handtekeningen voor een petitie en instemmende reacties voor een campagne. De beschrijving is inclusief prijzen. Zo kost het in diskrediet brengen van een journalist zo’n 50.000 dollar. Om een jaar lang in sterke mate invloed uit te oefenen op de keuzes van het publiek bij een referendum of een verkiezing moet je zo’n 400.000 dollar neertellen.
